Cavid yaradıcılığında bu ziddiyyet özünü en yüksek formada gösterir. Bir terefden o öz qehremanlarının daxili dünyasını, diger terefdense insanın daxille zahiri arasındakı ziddiyyetleri tehlil ve izah etmeye çalışmadan insanı özüne teqdim etmeye calışır, yaratdığı böyük obrazlar vasitesile buna nail olur. Cavid sona qeder qehremanının ezab-iztirabının sebebini gizli saxlayır, qehreman tez-tez “men kimem” sualına “bir heçem” cavabını alsa da ele hey çırpınır, hetta heçlikden de bir işıq ucu tapmağa çalışır, çünki insan her şeye reğmen xoşbext ve gerekli olmaq ümidinden el çekmir.
İnsan yaradılışdan dillemma qarşısında çırpınan varlıq olmaq etibarile çekdiyi ve mehkum olunduğu mehrumiyyetlerden qurtula bilmeyib, bundan sonra da buna ümidin geleceyi qaranlıq görünür. Bioloji ve sosial varlıq kimi ikiye bölünen insan tebii ki, bu ikini bir etmek üçün çox yollar aramışdır, amma heç bir netice elde etmeden, eksine xoşbext olmaq umidinden uzaq düşmüşdür. Neticede insan sosial varlıq kimi xoşbextlikden ne qeder uzaqdırsa, bioloji varlıq kimi bir o qeder de bedbextliye mehkumdur, çünki insan öz istek ve duyğularına uyğun heyat terzi yaşamır.
İnsanlara inanmaq kifayetdir, etibar inamın ifrat formasıdır, her şeyin ifratısa insanı gülünc ve gücsüz edir. Cavid de qehremanlarına inanır, amma etibar etmir, ona göre de onları en çetin ziddiyyetler ve düşünceler fonunda özleri ile baş-başa buraxır, bu insanlar çox zaman da sınaqlardan çıxa bilmirler. Cavide göre insan öz ikili dünyasında hiss ve ağıldan eyni derecede asılıdır. Bu ikilik insanı meyus ve ümidsiz edir, neticede insan tenhalığa mehkum olur.
Tenhalıq - mahiyyetdeki tekliyin, daxili fikir ve alemin könüllü olaraq öz ezabına qapanıb özunu axtarma ve özünütapmanın en sert formasıdır. Homer yazırdı ki, “bir halda ki, insan yer üzünde mövcuddur, o ezab cekmeye mehkumdur”. İnsan ne qeder vurnuxursa, deyişib başqalaşırsa onun arzu, isteklerinin, ehtirasları ve sevgisinin, nifret ve etirazlarının mahiyyeti deyişmir.

<< 1 [2] 3 4 ... 8 >>